Édouard Manets „Ontbijt in het Groen“ – Een schilderij dat de kunstwereld schokte en de weg voor de moderne kunst effende.
Édouard Manet wordt beschouwd als een van de radicaalste en invloedrijkste kunstenaars van de 19e eeuw. Zijn schilderij "Ontbijt in het groen" (Le Déjeuner sur l'herbe), dat in 1863 ontstond, behoort tot de bekendste en meest controversiële werken uit de kunstgeschiedenis. Het vormde een duidelijke breuk met de conventies van de traditionele kunst en werd beschouwd als een schandaal dat de kunstwereld schokte. Maar achter dit ogenschijnlijk eenvoudige beeld schuilt een diepere betekenis die de basis legde voor de opkomst van de moderne kunst.
🎨 Herdruk bij artlia: Lunch op het gras (Le Déjeuner sur l'herbe), 1863
De schandaal bij de tentoonstelling en de Salon des Refusés
1863, het jaar van de creatie van "Ontbijt in het Groen", zou Manet zijn werk indienen voor de prestigieuze Salon-tentoonstelling in Parijs. De Salon was de meest prestigieuze plek om kunst te presenteren en werd beoordeeld door een jury van academici en kunstcritici. Werken die door de jury werden afgewezen, kregen geen plek in de tentoonstelling en werden vaak als onvoldoende of ongepast afgedaan. Manets schilderij, dat een naakte vrouw samen met twee geklede mannen in een moderne, alledaagse scène afbeeldt, werd echter door de jury afgewezen.
In plaats van het werk in de salon te tonen, greep de Franse keizer Napoleon III. in en organiseerde de tentoonstelling "Salon des Refusés" (Salon van de Weigeringen) om deze geweigerde werken toegankelijk te maken voor het publiek. "Ontbijt in het Groen" was het meest opvallende en meest besproken werk van de tentoonstelling. De reden hiervoor was niet alleen het provocerende motief, maar ook de manier waarop Manet het schilderde.
De provocatie door de weergave van vrouwelijke naaktheid
In de kunstgeschiedenis van de 19e eeuw was het gebruikelijk om vrouwelijke naaktheid ofwel in mythologische of historische contexten af te beelden. De vrouwen in de schilderijen waren meestal geïdealiseerde figuren die ofwel godinnen of historische persoonlijkheden vertegenwoordigden. Ze werden getoond als objecten van schoonheid, waarvan de naaktheid een hogere, artistieke of symbolische waarde had.
Maar in "Ontbijt in het Groen" breekt Manet met deze traditie. De vrouw in het schilderij is geen godin of mythische figuur. Ze is een normale, moderne vrouw die in een ontspannen moment in een park zit, samen met twee mannen die volledig gekleed zijn. Haar naaktheid is niet geïdealiseerd, maar realistisch en bijna ongemakkelijk direct. Ze lijkt levendig, tastbaar en niet onderworpen aan de kunst als heilig symbool.
Maar wat dit beeld nog provocerender maakte, was de context. De vrouw zit in de open lucht, terwijl de mannen in de scène haar schijnbaar observeren. De vraag waarom Manet deze naakte vrouw in een alledaagse scène plaatste, heeft zowel de kunstwereld als de samenleving geïrriteerd en geprovoceerd.
De vrouw in dit schilderij was geen muze, geen heldin van een mythologisch verhaal, maar een gewone vrouw – een voorstelling die destijds als te direct, te realistisch en te ongepolijst werd ervaren. Manet toonde de vrouw niet als geobjectiveerde schoonheid, maar als een echte, levende persoon, wiens naaktheid werd geconfronteerd met een moderne, alledaagse context.
De schandaal van Venus – Vergelijking met de "Geboorte van Venus"
Een jaar voor de tentoonstelling van "Ontbijt in het Groen" had Alexandre Cabanel de "Geboorte van Venus" geschilderd - een werk dat de eerste prijs won in de officiële salon en de kunstwereld betoverde. In Cabanel's weergave van Venus, die uit de zee oprijst, wordt de vrouwelijke naaktheid geïdealiseerd en glorified. Venus is een klassieke, perfecte figuur die voldoet aan de verwachtingen van de academie en de vrouwelijke schoonheid naar een hoog, bijna goddelijk niveau verheft.
🎨 Herdruk bij artlia: Alexandre Cabanel, De geboorte van Venus, 1863
In tegenstelling tot staat Manets schilderij. Zijn vrouw is geen perfecte godin, maar een moderne, levendige vrouw die in een alledaags scenario wordt afgebeeld. De vrouw in "Ontbijt in het Groen" is geen geïdealiseerde schoonheid, maar een "echte" vrouw, wiens naaktheid niet verheerlijkt wordt, maar gewoon bestaat - ze is aanwezig in een menselijke context en niet als symbool voor iets hogers. De schok van het beeld ontstaat niet alleen door de naaktheid, maar ook door de moderne context waarin deze naaktheid plaatsvindt.
De reactie van de samenleving en de betekenis van het werk
De reacties op Manets werk waren gemengd. Terwijl sommigen het schilderij als provocatie en aanval op de kunsttraditie beschouwden, zagen anderen het als een spannende nieuwe richting in de kunst. Vooral in de burgerlijke kringen, die verbonden waren met de normen van de academische kunst, werd het schilderij als een schandaal waargenomen. De voorstelling van een naakte vrouw in een moderne, niet-geidealiseerde context stond in contrast met de destijds heersende opvattingen over schoonheid en morele orde.
Voor velen werd het schilderij als aanstootgevend en ongepast beschouwd. In de samenleving van de 19e eeuw was de blote vrouw in de kunst beladen met hoge, symbolische waarden, en een dergelijke voorstelling werd vaak geassocieerd met aanstootgevendheid en verval. Manet daarentegen stelde deze conventies in vraag en creëerde een afbeelding die in zijn eenvoud en directheid de bestaande kunstorde uitdaagde.
De samenleving reageerde sterk op "Ontbijt in de natuur", en de discussies over het schilderij weerspiegelden diepere maatschappelijke spanningen en angsten. Manets werk stelde niet alleen de kunstwereld, maar ook de sociale normen van die tijd ter discussie.
🎨 Herdruk bij artlia: Lunch op het gras (Le Déjeuner sur l'herbe), 1863
De betekenis van ongelijke kleding en de maatschappijkritiek
Een ander interessant element in Manets schilderij is de ongelijke weergave van de kleding van man en vrouw. Terwijl de twee mannen volledig gekleed zijn, is de vrouw naakt. Deze weergave kan worden geïnterpreteerd als een provocerende uitspraak over de maatschappelijke normen en de rol van de vrouw in de samenleving. In de burgerlijke cultuur van de 19e eeuw werden vrouwen vaak gezien als passieve objecten, die bestemd waren voor de blik van de man.
Manet wijkt echter af van deze norm. Hij stelt de vrouw voor als een actief subject, dat niet alleen als esthetisch object bestaat, maar als een persoon die in een alledaagse context leeft. Door de vrouw op deze manier af te beelden, stelt Manet de objectiverende houding van de samenleving ter discussie, die vrouwen reduceerde tot hun lichamelijke schoonheid en hun functie als "sieraad".
Artistieke innovatie en de moderne tijd
Naast de provocerende thematiek kenmerkt het werk van Manet zich ook door zijn innovatieve artistieke technieken. In tegenstelling tot de gedetailleerde, fijn uitgewerkte schilderijen van de Academische Schilderkunst gebruikte Manet grove, zichtbare penseelstreken die het beeld van een illusionistische weergave van de werkelijkheid verwijderden. Deze techniek was voor die tijd uitzonderlijk en droeg bij aan het benadrukken van de "platte" kwaliteit van het schilderij.
Het perspectief in "Ontbijt in het groen" is ook onnatuurlijk en wijkt af van de traditionele kunst. De voorgrond is sterk contrasterend, terwijl de achtergrond onpersoonlijk en vlak lijkt. Deze atypische toepassing van het perspectief versterkt het gevoel van vervreemding en laat het beeld afstandelijker lijken.
De langdurige werking van "Ontbijt in het Groen"
Hoewel "Ontbijt in de natuur" in zijn tijd met heftige kritiek werd geconfronteerd, werd het later een van de belangrijkste werken van de moderne kunst. Manet opende met dit schilderij de deur naar de moderne schilderkunst en beïnvloedde kunstenaars zoals Claude Monet en Pierre-Auguste Renoir. Hij toonde aan dat kunst niet alleen de idealisering van het verleden hoeft weer te geven, maar dat de weergave van het heden en de realiteit even waardevol en betekenisvol kan zijn.
"Ontbijt in het groen" is vandaag de dag niet alleen een provocerend beeld, maar ook een symbool voor de kunstvrijheid en de breuk met de conventies van het verleden. Manet stelde het concept van schoonheid en naaktheid opnieuw ter discussie en toonde de wereld aan dat kunst de grenzen van traditionele normen kan doorbreken.
